Zachówek a testament notarialny

Dziedziczenie po zmarłym jest procesem, w którym spadkobiercy otrzymują dziedziczoną własność. Jednak w niektórych przypadkach nie wszyscy spadkobiercy otrzymują równą część majątku. Zachowek (często mylnie nazywany zachówkiem) jest jednym z mechanizmów mających na celu ochronę prawnych interesów pewnych członków rodziny spadkodawcy. W niniejszym artykule skupimy się na relacji między zachowkiem a testamentem notarialnym.

Kiedy przysługuje zachowek przy dziedziczeniu ustawowym?

Zachowek jest przysługującym pewnym członkom rodziny spadkodawcy roszczeniem do części majątku, która im przysługuje na wypadek dziedziczenia ustawowego. Przysługuje on w przypadku, gdy spadkodawca nie zostawił testamentu lub testament jest nieważny, a dziedziczenie następuje na podstawie przepisów dziedziczenia ustawowego. Zachowek może być żądany przez osoby uprawnione, nawet jeśli nie zostaną uwzględnione w testamencie notarialnym.

Zachowek a darowizna

Warto zaznaczyć, że zachowek ma na celu zabezpieczenie części majątku, która przysługuje pewnym członkom rodziny spadkodawcy. Zachowek jest roszczeniem do części dziedziczonego majątku, nie zaś do całego majątku spadkowego. Darowizny, które spadkodawca uczynił za swojego życia, mogą mieć wpływ na wysokość zachowku. W niektórych przypadkach darowizny mogą być wliczane do masy spadkowej przy obliczaniu zachowku.

Na mocy kodeksu cywilnego przyjęto, iż nie dolicza się:

• przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych,
• przy ustalaniu wysokości zachowku nie dolicza się darowizn dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. (czyli nie dotyczy to, co do zasady darowizn na rzecz najbliższej rodziny),
• przy wyliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego,
• przy ustalaniu wysokości zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.

Zrzeczenie się dziedziczenia a prawo do zachowku

W sytuacji, gdy spadkobierca ustawowy zawarł za życia umowę ze spadkodawcą o zrzeczeniu się dziedziczenia. Zrzekający się oraz jego zstępni, których obejmuje zrzeczenie się dziedziczenia, zostają wyłączeni od dziedziczenia, tak jakby nie dożyli otwarcia spadku. Oznacza to, iż mimo rzeczywistego życia w chwili otwarcia spadku po spadkodawcy traktowani są oni tak, jakby nie dożyli tego terminu. Wobec tego prawo do zachowku w takiej sytuacji nie przysługuje.

Komu nie przysługuje zachowek?

Zachowek przysługuje każdemu uprawnionemu, który nie pozyskał odpowiedniej części spadku.

Czy w można w testamencie pozbawić zstępnych i innych uprawnionych do zachowku tego prawa? Najczęściej prawo do zachowku nie będzie mogło być skutecznie zrealizowane, jeśli osoba, która podlegałaby pod dziedziczenie ustawowe byłaby wydziedziczona w testamencie. W takiej sytuacji uzyskanie zachowku może być znacznie utrudnione.

Ponadto, jeśli już za życia została zaspokojona w formie darowizn, jak i z chwilą śmierci w formie zapisów windykacyjnych. Zachowek nie przysługuje także na rzecz prawnych spadkobierców, jeśli za życia zawarł umowę o zrzeczenie się dziedziczenia po przyszłym spadkodawcy.

W jaki sposób pozbawić rodzinę zachowku?

Pozbawienie zachowku będzie występowało przede wszystkim w razie skutecznego wydziedziczenia od spadku, który przysługiwałby zstępnym małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy. Spadkodawca, który nie pozostawił testamentu nie może być poczytywany jako wydziedziczający. W sytuacji, gdy w testamencie sporządzonym własnoręcznie bądź, gdy jest testament notarialny nie zawiera wydziedziczenia prawo do zachowku (w braku uznania po otwarciu spadku za osoby niegodne dziedziczenia) zachowek może być dochodzony.

Uprawniony do zachowku może być jednak uznany, jako osoba, względem której zachodzą przesłanki, aby obniżyć wysokość zachowku – jeśli jego przyznanie w pełnej kwocie byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.

Komu przysługuje zachowek i w jakiej wysokości?

Zachowek może uzyskać:

• zstępny uprawniony do zachowku (czyli np. dzieci spadkodawcy, jeśli byliby powołani do spadku na mocy dziedziczenia ustawowego (jeśli uprawniony do zachowku jest syn/córka spadkodawcy to wnuk po tym zstępnym nie będzie mógł dochodzić zachowku)
• małżonek, któremu przysługiwałby spadek w przypadku dziedziczenia ustawowego
• rodzice spadkodawcy, jeśli przysługiwałby im spadek w przypadku dziedziczenia ustawowego.

Przedawnienie zachowku – czy ma znaczenie data otwarcia spadku?

Ustawa przewiduje terminy do wystąpienia z roszczeniem do sądu o zapłatę zachowku.

Roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu.

Roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku (czyli od śmierci spadkodawcy).

Roszczenie przeciwko fundacji rodzinnej obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanego funduszu założycielskiego przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku (od śmierci spadkodawcy).

Roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanego mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy).

Jak ubiegać się o zachowek?

W chwili śmierci spadkodawcy (czasem względem daty ogłoszenia testamentu) otwiera się możliwość do dochodzenia zachowku. Zarówno w przypadku spadku dzieci spadkodawcy, małżonka, jak i rodziców zachodzi konieczność zainicjonowana postępowania o zapłatę zachowku. Oczywiście istnieje możliwość pozasądowego porozumienia się w zakresie zapłaty zachowku. W sytuacji, gdy nie udało się uzyskać zaspokojenia bez udziału sądu zachodzi konieczność wszczęcia postępowania o zapłatę zachowku. Sprawa o zapłatę zachowku toczy się w trybie procesowym przed sądem rejonowym bądź sądem okręgowym (w zależności od wartości dochodzonej przed sądem).

Warto pamiętać, iż sam fakt sporządzenia testamentu nie powoduje niemożności dochodzenia zapłaty kwoty tytułem zachowku wbrew woli spadkodawcy wyartykułowanej w testamencie.